به خدا سوگند، عقيل را ديدم به اندازه‏اى فقير شده بود كه پيش من آمد و تقاضا كرد از اين گندم بيت‏المال‏كه مال شماست‏يك پيمانه به او بدهم. ديدم كه موى كودكانش ژوليده و چركين و رنگ چهره آنها از فرطفقر خاك‏آلود شده است. گويى روى آنها را با نيل سياه كرده بودند. او چند بار اين تقاضا را با اصرار وتاكيد، مكرر نمود و من گوش مى‏دادم. پنداشت دينم را به او مى‏فروشم و از راه خود جدا مى‏شوم و هر جاكه مرا بكشد به دنبال او مى‏روم. پس، آهنى را براى او گداختم و به تنش نزديك كردم تا عبرت بگيرد. اوچون كسى كه دچار بيمارى ناگهانى شده باشد از درد فرياد برآورد. نزديك بود تنش از آن آهن داغ بسوزد.پس، به او گفتم: اى عقيل، [خدا مرگت دهد] و مادران فرزند مرده بر تو بگريند! آيا از آهنى كه انسانى براى‏سرگرمى خود آن را داغ كرده است چنين ناله مى‏كنى اما مى‏خواهى مرا به سوى آتشى بكشى كه خداى آن‏را از خشم خويش برافروخته است؟ آيا تو از اين رنج مى‏نالى و من از جهنم ننالم؟!

از خصايص اميرالمؤمنين على عليه السلام يكى اين بود كه هرگز براى تصرف زمين و مال و برده و نمايش‏قدرت نجنگيد و جز در راه جهاد فى سبيل‏الله و نشر عدالت و يارى حق شمشير نكشيد. او قبل از هر نبرد، باخصم اتمام حجت مى‏كرد و هدف خود را شرح مى‏داد و دلايل اقدام به جنگ را از قرآن و سنت ارائه‏مى‏فرمود و تا دشمن پيشدستى نمى‏كرد، فرمان جنگ صادر نمى‏فرمود و به لشكريان سفارش مى‏كرد كه: «لاتقاتلوهم حتى يبدؤوكم‏» ⁽⁴⁰⁾ (تا آنها جنگ را اغاز نكنند شما شروع نكنيد) و به فرزندش امام حسن عليه السلام‏مى‏فرمود:

لا تدعون الى مبارزة و ان دعيت اليها فاجب، فان الداعى باغ و الباغى مصروع. ⁽⁴¹⁾

هرگز دعوت به جنگ مكن، اما اگر به جنگ دعوت شدى بپذير، زيرا هر جنگ طلبى ستمكار است و هرستمكارى به زمين خواهد خوردهدف امام از قبول زمامدارى و شركتها در جنگها به روايت نهج‏البلاغه فقط خدمت‏به خلق و رفع ظلم واحياى معالم دين بود:

اللهم انك تعلم انه لم يكن الذى كان منا منافسة فى سلطان، ولا التماس شى‏ء من فضول الحطام، ولكن لنردالمعالم من‏دينك، و نظهر الاصلاح فى بلادك، فيامن المظلومون من عبادك و تقام المعطلة من حدودك. ⁽⁴²⁾

خدايا، تو مى‏دانى كه اگر خلافت را پذيرفتم، نخواستم در قدرت بر كسى پيشى بگيرم يا از اموال دنياچيزى براى خود بيندوزم. اين خدمت را بدان اميد پذيرفتم كه معالم دين تو را بازسازى كنم و نظم و صلاح‏را در بلاد تو آشكار سازم تا بندگان مظلوم تو آسوده شوند و حدود و احكام تو را كه تعطيل كرده بودند،دوباره بر پاى دارم.

اثاث زندگى امام و خانه و خوراك و پوشاك او و خانواده‏اش در دوران زمامدارى از فقيرترين بينوايان ونادارترين كارگران بهتر نبود و با قناعت و صبر و بى‏تكلفى و تواضع و تحمل شدايد، به ساير مسلمانان درس‏سازگارى و بردبارى و ايمان و پايدارى مى‏داد. او در نامه‏اى كه به عثمان بن حنيف استاندار بصره و دوست‏ديرين خود نوشته است، چنين مى‏فرمايد:

ااقنع من نفسى بان يقال هذا اميرالمؤمنين ولا اشاركهم فى مكاره الدهر او اكون اسوة لهم فى جشوبة‏العيش، فما خلقت ليشغلنى اكل الطيبات كالبهيمة المربوطة ⁽⁴³⁾

آيا خود را به اين خرسند سازم كه مردم بگويند اين اميرالمؤمنين است، اما در سختى‏هاى روزگار با آنان‏مشاركت نداشته باشم؟ مرا نيافريده‏اند كه مثل حيوان‏پروارى به خوردن غذاهاى خوشمزه سرگرم باشم و به‏كارى ديگر نپردازم.

روش رهبرى

حضرت على عليه السلام در شرط قبول زمامدارى را با كمال صراحت چنين بيان فرمود:

و اعلمو انى ان اجبتكم ركبت‏بكم ما اعلم ولم اصغ الى قول القائل و عتب العاتب، و ان تركتمونى فاناكاحدكم و لعلى اسمعكم و اطوعكم لمن وليتموه امركم. ⁽⁴⁴⁾

بدانيد كه اگر دعوت شما را براى قبول خلافت اجابت كنم، بر شما و به مقتضاى علم و راى خودحكومت‏خواهم كرد و به سخن هيچ گوينده و گله هيچ گله‏گزارى اعتنا نخواهم كرد. اما اگر مرا رها كنيد،يكى از شما خواهم بود و شايد براى كسى كه او را برمى‏گزينيد، از ديگران مطيع‏تر و شنواتر باشم. اگربگذاريد مثل گذشته براى شما وزير و مشاور باشم، بهتر از آن است كه امير باشم.

على عليه السلام در اداء وظايف الهى و اجراى احكام و سنت رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم و اداره كشور و فرماندهى ارتش باقدرت عمل مى‏كرد. در خطبه‏اى روش حكومت‏خود را بر اساس قدرت و علم معرفى مى‏كند و مى‏فرمايد:

ان احق الناس بهذا الامر اقواهم عليه، و اعلمهم بامرالله فيه، فان شغب شاغب استعتب فان ابى قوتل. ⁽⁴⁵⁾

سزاوارترين مردم براى خلافت كسى است كه در اجراى وظايف اين سمت نيرومندتر از ديگران باشد وعلم بيشترى به او امر الهى درباره زمامدارى داشته باشد. در برابر چنين خليفه‏اى اگر كسى دست‏به‏فتنه‏جويى زند، نخست‏سرزنش و تنبيه مى‏شود و اگر باز به نابكارى ادامه داد، بايد با او به جنگ پرداخت.

سرعت عمل و صراحت و استحكام و دقت او در اجراى احكام تا حدى بود كه بعضى او را به خشونت‏منسوب مى‏داشتند، ولى رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم مى‏فرمود:

ايها الناس لا تشكو عليا فوالله انه لاخيشن فى ذات الله عزوجل و فى سبيل‏الله- او لاخيشن فى دين الله- ⁽⁴⁶⁾ .

اى مردم، از على شكايت نداشته باشيد. به خدا سوگند كه اگر اندكى خشن ست‏براى خدا و در راه‏خداست- يا اينكه در اجراى احكام دين كمى سختگير است-.

مع ذلك، شخصا از متواضع‏ترين و خوش‏مشرب‏ترين افراد بود، تا آنجا كه اين خنده‏رويى و بى‏تكلفى وطنزگويى را بر او خرده مى‏گرفتند. عمر مى‏گفت كه در على عليه السلام «دعابه‏» يعنى خاصيت مزاح و طنز است وعمرو عاص او را «تلعابه‏» مى‏خواند، يعنى بسيار مزاح مى‏كند و جدى نيست. بى‏تكلفى او تا جايى بود كه‏شخصا در بازارها بين مردم مى‏گشت و با طبقات مختلف سخن مى‏گفت و همه حق داشتند مستقيما با اوتماس بگيرند و يادآوريهاى لازم را با او در ميان گذارند. به عبارت ديگر، مهام خلافت هرگز او را از مردم‏جدا نكرده بود. اينكه سردارى چنان شجاع و زمامدارى چنان پركار زاهدى چنين وارسته باشد و رفتارش باآحاد خلق تا آن اندازه متواضع و صميمى و با شفقت‏بماند، معجزه‏اى است كه جز در وجود على عليه السلام درهيچ زمامدارى ديگرى ديده نشده است.

اداره كشور اسلام

گرچه جنگهاى داخلى كه از سودجويى و جاه‏طلبى بعضى صحابه و بازگشت قوميت در عهد خلفا وكينه‏هاى كهن و رقابتهاى قبيله‏اى و درگيريهاى طبقاتى سرچشمه مى‏گرفت تقريبا تمام دوران خلافت على‏عليه السلام را به خود مشغول داشت، مع‏ذلك در همان فرصتهاى كوتاه، نظمى چنان استوار به سازمانهاى ادارى ومالى و ارتشى و قضايى جهان اسلام داده شد كه حتى رژيمهاى «غيرروحانى‏» ششصد ساله خلافت اموى وعباسى هم نتوانستند قالبهاى آن را بشكنند، و از آن زمان تاكنون هر مسلمان انقلابى به جستجوى آن‏مى‏رود و ذره‏اى از روح سازندگى و جانبخشى اسلام كاسته نشده است.

تقسيمات كشورى

بعد از فتح مكه و استقرار قدرت اسلام در سراسر جزيرة‏العرب، از سوى پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم استاندارانى به‏عنوان «امير» به شهرهاى عربستان اعزام شدند. بعدها كه در عهد خلفا دامنه فتوحات در آسيا و افريقاتوسعه يافت، تقسيمات ادارى كه تابع وضع جغرافيايى و سوابق ادارى و مالياتى بود، در متصرفات‏امپراتوريهاى ايران و روم به عمل آمد و اداره هر استان به عهده واليانى از صحابه و سرداران سپرده شد وبراى هر يك از آنها نوابى تعيين گرديد كه ماموريت جمع‏آورى زكات و صدقات و حفظ نظم و امنيت راعهده‏دار بودند.

استانداريهاى مهم عبارت بود از: اهواز و بحرين، طبرستان، خراسان، سيستان و مكران، آذربايجان،عراقين (كوفه و بصره)، دمشق و حمص و فلسطين، مصر عليا، مصر خاص و ماوراى صحراى ليبى.عربستان هم كه خود به پنج استان تقسيم مى‏شد، زير نظر مستقيم خليفه اداره مى‏شد. هر اميرى به تناسب ونسبت استان، نوابى به شهرستانها مى‏فرستاد. امرا و نواب آنها، علاوه بر وظايف سياسى و ادارى، امام‏جمعه و جماعت‏شهر خود نيز بودند و عنداللزوم غير از اوقات صلات و جمعه‏ها و عيدين، در مواقع‏اضطرارى مردم را به مسجد دعوت و براى ايشان سخنرانى مى‏كردند و طى آن، اوامر رسمى را ابلاغ‏مى‏نمودند و يا خلق را به جهاد فرا مى‏خواندند. قدرت كلام و وسعت معلومات دينى و فصاحت و بلاغت‏شرط عمده توفيق هر امير بود. وظايف امرا و ماموران دولت اسلام در قرآن و سنت رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم معين‏شده بود و گاهگاه از سوى خليفه نيز دستورالعملهايى دريافت مى‏كردند. ابتدا در دستگاههاى دولت‏اسلامى دفتر و بايگانى وجود نداشت. تعيين مبدء تاريخ هجرى و تاريخ گذاشتن روى نامه‏ها از عهد عمرمرسوم شد. در همان عهد بود كه براى نخستين بار قضاتى جهت فلسطين، قنسرين و حمص تعيين شدند كه‏در عين حال وظيفه امام شهر را نيز بر عهده داشتند. ⁽⁴⁷⁾

امور مالى

پس از آنكه فتوحات اسلام توسعه يافت و غنايم جنگى و جزيه و خراج رو به افزايش نهاد، ضرورت‏تاسيس ديوان خراج براى ايجاد نظم در دخل و خرج و رسيدگى به حسابها و حقوق اشخاص از بيت‏المال‏بشدت احساس شد. در مدينه و بعد در ساير بلاد اسلام «بيت‏المال‏» (خزانه) تاسيس گرديد. هزينه‏هاى‏ادارى و نظامى هر شهر از درآمد همان شهر پرداخت مى‏شد. اگر براى جنگ هزينه فوق‏العاده‏اى پيش‏مى‏آمد كه بيش از بنيه مالى محل بود، از مدينه حواله مى‏گرديد.

در دهه دوم هجرت، مساحت اراضى قابل كشت مصر و شام و عراق و جنوب ايران مشخص و براى آنهاخراج وضع شد. مقدار زمين و نوع خاك و نوع محصول و وضع آبيارى آن مشخص و بر اساس آن گزارشهاخراج تعيين مى‏شد. در حوزه دجله و فرات شبكه آبرسانى مانند عهد ساسانى باقى بود. ماليات اراضى درايران و عراق و شام و مصر و افريقا تقريبا همان ماليات عهد ساسانى و بيزانس بود، منتها زمامداران‏مسلمان از ماليات غلات كاسته بودند. بازرگانى تشويق شد و براى تسهيل تجارت دريايى بين مصر وحجاز، كانال قديمى بين رود نيل و درياى سرخ توسعه يافت. محصولات مصر با كشتى از آن كشورمستقيما به بندر ينبع - نزديك مدينه- حمل مى‏گرديد كه موجب تخفيف در بهاى خواربار و غلات شد.

در عهد خلفاى راشدين درآمد دولت اسلام از پنج راه عمده تامين مى‏شد به شرح ذيل:

1- خمس، كه به بعضى از درآمدهاى معين تعلق مى‏گرفت‏بخصوص غنايم جنگى.

2- زكات و صدقات طبق موازين شرع.

3- جزيه يا مالياتى كه از كافران ذمى گرفته مى‏شد.

4- خراج كه از اراضى مزروعى گرفته مى‏شد.

5- درآمد اراضى مفتوح العنوه كه ملك دولت اسلام بود و بين مجاهدان تقسيم نمى‏شد.

جزيه و خراج كه از ديرباز دولتهاى ساسانى و روم از اتباع خود مى‏گرفتند، براى مردم ايران و عراق وشام و مصر شناخته شده بود وليكن خمس و زكات و صدقات بكلى تازگى داشت. بعضى از شهرها به‏دلايلى با اجازه خليفه از پرداخت قسمتى از ماليات معاف مى‏شدند و كافران ذمى جزيه را با تشريفات‏حقارت‏آميزى مى‏پرداختند.

وقتى نوبت‏خلافت‏به اميرالمؤمنين على عليه السلام رسيد، نخستين اقدام او اصلاح بيت‏المال و ماليه و عزل وتبديل ماموران نادرست‏بود و از همان روز خست‏خلافت راه اسراف و سوء استفاده را سد كرد و ماموران‏خائن را از كار بركنار فرمود. از اقدامات بى‏سابقه آن حضرت احداث روش منظم بازرسى مالى و دادن‏آموزشهاى فنى و رفتارى به تحصيلداران و كارگزاران بود. در اين زمينه دهها نامه و دستورالعمل درنهج‏البلاغه مندرج است كه از آن جمله رهنمودهاى ذيل به مالك اشتر والى منتخب مصر است كه حضرت‏طى آن، شرايط كارگزاران و ماموران شايسته را بيان فرموده است:

ثم انظر فى امور عمالك فاستعملهم اختبارا، ولا تولهم محاباة واثرة، فانهما جماع من شعب الجوروالخيانة، و توخ منهم اهل التجربة، والحياء من اهل البيوتات الصالحة، والقدم فى الاسلام المتقدمة،فانهم اكرم اخلاقا، واصح اعراضا، واقل فى المطامع اشرافا، و ابلغ فى عواقب الامور نظرا، ثم اسبغ عليهم‏الارزاق، فان ذلك قوة لهم على استصلاح انفسهم، و غنى لهم عن تناول ما تحت ايديهم، و حجة عليهم ان‏خالفوا امرك، او ثلموا امانتك، ثم تفقد اعمالهم، وابعث‏العيون من اهل الصدق والوفاء عليهم، فان‏تعاهدك فى السر لامورهم حدوة لهم على استعمال الامانة، والرفق بالرعية، و تحفظ من الاعوان، فان احدمنهم بسط يده الى خيانة اجتمعت‏بها عليه عندك اخبار عيونك اكتفيت‏بذلك شاهدا، فبسطت عليه‏العقوبة فى بدنه، واخذته بما اصاب من عمله، ثم نصبته بمقام المذلة، و وسمته بالخيانة، و قلدته عارالتهمة.

و تفقد امر الخراج بما يصلح اهله، فان فى صلاحه وصلاحهم صلاحا لمن سواهم، ولا صلاح لمن‏سواهم الا بهم، لان الناس كلهم عيال على الخراج و اهله وليكن نظرك فى عمارة الارض ابلغ من نظرك‏فى‏استجلاب الخراج، لان ذلك لا يدرك الا بالعمارة، و من طلب الخراج بغير عمارة اخرب البلاد، و اهلك‏العباد، ولم يستقم امره الا قليلا، فان شكواثقلا اوعلة او انقطاع شرب او بالة او احالة ارض اغتمرها غرق‏او اجحف بها عطش خففت عنهم بما ترجو ان يصلح به امرهم، ولا يثقلن عليك شى خففت‏به المؤونة‏عنهم، فانه ذخر يعودون به عليك فى عمارة بلادك، و تزيين ولايتك، مع‏استجلابك حسن ثنائهم، وتبجحك باستقاضة العدل فيهم، معتمدا فضل قوتهم بما ذخرت عندهم من اجمامك لهم، والثقة منهم بماعودتهم من عدلك عليهم و رفقك بهم، فربما حدث من الامور ما اذا عولت فيه عليهم من بعداحتملوه طيبة‏انفسهم به، فان العمران محتمل ما حملته، و انما يؤتى خراب الارض من اعواز اهلها، و انما يعوز اهلهالاشراف انفس الولاة على الجمع، و سوء ظنهم بالبقاء، و قلة انتفاعهم بالعبر.

در كار عاملان و كارگزاران خود دقت كن و آنان را بعد از بررسى و آزمايش، به خدمت منصوب دار.كسى را به هواى نفس خود بدون مشورت باخبرگان به شغلى مگمار، زيرا خودرايى و كوتاه‏نظرى دراستخدام كارمندان همه گونه ستم و خيانت را به دنبال دارد. در ميان خانواده‏هاى درستكار و پيشقدم دراسلام جستجو كن و اشخاص باحيا و آزموده و لايق را پيدا كن، چون اخلاق اين گونه افراد از ديگران‏كريم‏تر و دامانشان پاكتر است و طمع كمتر دارند و نظرشان درباره عواقب و پيامد كارها بهتر و عميق‏تراست. وقتى چنين مامورانى پيدا كردى، بايد كه دستمزد و مواجب كافى به ايشان بدهى، زيرا وقتى حقوق‏كافى داشتند خاطرشان آسوده مى‏شود و نيرو مى‏يابند كه خود را اصلاح نمايند و از دستبرد زدن به اموالى‏كه در اختيار دارند، بى‏نياز مى‏گردند و اگر در امر تو مخالفت‏يا در امانت تو خيانت ورزند، حجت رابرايشان تمام كرده‏اى.

بايد كه كار ماموران را زير نظر خود داشته باشى و بر ايشان ماموران مخفى كه راستگو و وفادار باشندبگمارى، زيرا مراقبت كار ايشان به صورت مخفى وادارشان مى‏كند با رعيت‏به امانت و مهربانى رفتار كنند.

و بايد كه پيوسته مواظب دستياران خود باشى تا اگر يكى از آنان خيانتى كرد و گزارشهاى بازرسان وماموران مخفى از كارهاى بد او نزد تو جمع آمد، به استناد آن گزارشها او را به سزاى كارهاى زشتش‏برسانى و خوار و بى‏مقدارش گردانى و داغ خيانت‏بر پيشانيش زنى و قلاده ننگ و اتهام بر گردنش آويزى.

به كار خراج و خراجگزاران توجه مخصوص مبذول دار، زيرا اگر جمع خراج و احوال خراجگزاران‏بسامان و منظم باشد، همه در آسايش و راحتى زندگى خواهند كرد. زندگى همه مردم به خراج وخراجگزاران بستگى دارد.

و بايد كه در آبادانى زمين بيش از گرفتن خراج اهتمام ورزى، زيرا ماليات جز با عمران و آبادانى اراضى‏جمع نمى‏شود. هر كس بدون توجه به عمران زمين خراج بستاند، كشور را ويران و خلق خدا را هلاك كرده‏است و خود او هم جز مدتى كوتاه بر سر كار نخواهد ماند.

اگر كشاورزان از سنگينى خراج يا آفات آسمانى يا قطع آب رودخانه‏ها و انهار و قنوات يا خشكسالى ياباير شدن اراضى يا با تلاقى شدن آنها بر اثر غرق نزد تو شكايت آورند، لازم است‏بارشان را سبك وكارشان را اصلاح كنى.

مبادا تخفيف ماليات و سبك ساختن بار آلام مردم بر تو سنگينى كند. اين كمكها آنان را دلگرم مى‏كندتا بيش از پيش در آراستن ولايت تو و آبادانى كشور كوشش كنند. بعلاوه، بر اثر عدالتى كه به خرد و بزرگ‏روا داشته‏اى، به شخص تو و كومتت‏خوش‏بين مى‏شوند و ثناخوان تو خواهند شد و بر توانايى آنهاافزوده مى‏گردد، و براى خود تكيه‏گاهى استوار بنا كرده‏اى. از آن پس مسائل دشوار را به اشارت تو با طيب‏خاطر حل خواهند كرد و وظايف محوله را با شور و شوق بسيار انجام خواهند داد. عمران كشور هر چه‏ترقى مى‏كند، باز كوشش كن تا بيشتر شود.

خرابى هر زمينى نتيجه تهيدستى صاحب آن است. كشاورزان بر اثر آزمندى و مالدوستى واليان فقيرمى‏شوند و واليان هم به سبب عدم اطمينان به ادامه سمت و قدرت خويش و پند نگرفتن از حوادث روزگار،بيش از حد به مردم ستم روا مى‏دارند... ⁽⁴⁸⁾

اين دستورالعمل مانند ساير احكام و رهنمودهايى كه از مقام ولايت على عليه السلام صادر مى‏شد، در درجه‏اول جنبه روحانى و اخلاقى دارد; زيرا در نظر آن حضرت كه حكومت را به امر خدا و براى خدا پذيرفته‏بود، وظيفه و عملى كه به قصد قربت و براى خدمت‏به خلق نباشد ارزش و اعتبار ندارد.

اداره پليس

از عهد عمر براى حفاظت مدينه از راهزنان و دزدان، عده‏اى پاسبان استخدام شده بودند. خود خليفه نيزشبها در شهر مى‏گشت و امنيت آن را در نظر داشت. اما على عليه السلام در اسلام نخستين زمامدارى بود كه‏«صاحب‏الشرطه‏» يعنى رئيس پليس تعيين كرد و اداره شهربانى تاسيس فرمود.

همچنين ماموران اطلاعاتى به نام «ع‏» (پليس مخفى) به نقاط مختلف كشور اعزام داشت تا گزارش‏احوال هر استان و وضع مردم و ماموران دولت را مرتبا گزارش دهند. به واليان خود نيز امر كرده بودماموران مخفى استخدام كنند. تا آنان را از جزئيات رويدادها آگاه سازند. خود نيز با اينكه مى‏دانست كشته‏مى‏شود ⁽⁴⁹⁾ - و دو خليفه پيش از او را نيز كشته بودند- پيوسته در مسجد و در كوچه و بازار شهر بين‏المللى وپرازدحام كوفه تنها حركت مى‏كرد و شخصا احوال مردم و وضع قيمتها و سنگ‏ترازوها و پيمانها و ...بازرسى مى‏فرمود.

امور دفترى

نخستين دفتر ثبت و ضبط اسناد و بايگانى محاسبات و مكاتبات دولتى اسلام نيز در زمان اميرالمؤمنين‏على عليه السلام تاسيس شد. پيش از آن حضرت در دولت مركزى اداره دفتر و بايگانى وجود نداشت. على عليه السلام‏دستورالعملها و بعضى از نامه‏هاى رسمى را به خط خود مى‏نوشت، ولى كارهاى عادى و جارى را چهار دبيراو انجام مى‏دادند.

نوشته مهر على عليه السلام «لله الملك‏» يا «نعم‏القادرالله‏» بود كه بر نگين او نقش كرده بودند. انگشترى را دردست راست مى‏كرد و همه نامه‏ها و اسناد رسمى را خود مهر مى‏كرد. خط آن حضرت روشن و خوش بود به‏دبيران خود و ساير دبيران نيز توصيه مى‏كرد نامه‏ها را با مركب مرغوب و قلم خوب بنويسيند. آن حضرت‏به عبيدالله ابن ابى‏رافع چنين دستور داد:

الق دواتك و اطل جلفة قلمك، و فرج بين السطور، و قرمط بين الحروف، فان ذلك اجدر بصباحة الخط.

در دوات خود ليقه بگذار و زبان قلم را بلند بتراش و بين سطرها فاصله بده و حروف كلمه را نزديك هم‏بنويس. اين شيوه خط را زيباتر جلوه مى‏دهد.

و در بخشنامه ديگرى به ماموران دولت چنين دستور مى‏فرمايد:

ادقوا اقلامكم و قاربوا بين سطوركم و احذفوا من فضولكم و اقصدوا قصد المعانى و اياكم و الاكثار فان‏اموال المسلمين لا يحتمل الاضرار ⁽⁵⁰⁾ .

قلمهاى خود را باريك بتراشيد و سطرها را در كنار هم و نزديك به يكديگر بنويسيد و اضافات و حرفهاى‏زيادى را حذف كنيد و فقط به معانى و مقاصد بپردازيد، زيرا بيت‏المال مسلمانان تحمل زيانكاريهاى شمارا ندارد.

قلمهاى خود را باريك بتراشيد و سطرها را در كنار هم و نزديك به يكديگر بنويسيد و اضافات و حرفهاى‏زيادى را حذف كنيد و فقط به معانى و مقاصد بپردازيد، زيرا بيت‏المال مسلمانان تحمل زيانكاريهاى شمارا ندارد.

على عليه السلام زبان عربى را كه، با درهم شدن مليتها و لهجه‏ها، خراب و مغلوط شده بود با وضع علم نحو به‏شكل يكى از زبان‏هاى باقاعده و كامل دنياى قديم (مثل سنسكريت و لاتين) درآورد و با سبك شيوا و بليغ‏ابداعى خود در نظم و نثر و به كار بردن واژه‏هاى تازه حقوقى و سياسى و فلسفى (مثل قانون و ازليت وكيفيت و معلول و ...) نقايص زبان عربى را رفع كرد و اين زبان را صورت كمال بخشيد تا جايى كه عربى‏زبان مشترك جهان اسلام شد و تا قرنها همه مسلمانان به آن سخن مى‏گفتند و مى‏نوشتند و امروز نيز همه‏كشورهاى عربى به شيوه واحدى با آن حرف مى‏زنند و چيز مى‏نويسيند. درباره اهميت‏شغل دبيرى و دقتى‏كه بايد در انتخاب دبير به عمل آيد، اين قسمت از فرمان على عليه السلام به مالك اشتر نخعى ⁽⁵¹⁾ حائز كمال اهميت‏است:

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: